آیه 34 سوره توبه

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ (34)

چون خداى تعالى وصف فرمود رؤساى يهود و نصارى را به تكبر و تجبر و ترفع‌

ج5، ص 74

و ربوبيت، بعد بيان طمع و حرص آنها را به گرفتن اموال مردم فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد. إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ‌: بتحقيق بسيارى از علماء و عباد يهود و نصارى. لَيَأْكُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ‌: هر آينه مى‌خورند اموال مردم را به عنوان باطل كه رشوه باشد در تحريف كتاب و احكام الهى يا مراد به باطل، وجوه محرمه و مراد «اكل» تملك، زيرا غرض از تملك اكل باشد و چون معظم تصرف و تملك براى خوردن است، لذا تعبير به اكل شد. و يا به اعتبار آنكه اين اموال ثمن مأكول واقع شوند مانند قول شاعر:

ذر الاكلين الماء لوما فما ارى‌

ينالون خيرا بعد اكلهم الماء

اى ثمن الماء سبب گرفتن آنها اموال مردم را چند قول است:

1- رشوه در تخفيف احكام، و مسامحه در شرايع.

2- نزد عوام ادعا مى‌كردند كه راهى به مرضات الهى براى احدى نيست مگر به خدمت و طاعت ايشان و بذل مال به آنان، و عوام به اين اكاذيب فريب مى‌خوردند.

3- آيات داله بر وصف حضرت ختمى مرتبت صلّى اللّه عليه و آله را تأويلات فاسده مى‌نمودند و قلوب عوام را جلب و اموال آنها را مى‌گرفتند.

4- نزد عوام ادعاى باطل مى‌كردند كه دين حق نزد آنها، و تقويت دين واجب، و راهى به آن نيست مگر به تقويت احبار و رهبانان، و بايد آنها صاحب مال و شوكت باشند، به اين وسيله‌ها اموال را از مردم مى‌گرفتند.

وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ‌: و منع مى‌كنند و بازمى‌دارند مردم را از راه خدا كه دين اسلام و اتباع حضرت خاتم صلّى اللّه عليه و آله باشد.

تبصره- غايت مطلوب ناقصين خلق در دنيا، مال و جاه است، و احبار و رهبانان را توصيف نمود كه آنها مشعوفند به اين دو امر، اما مال: و هو قوله‌ «لَيَأْكُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ» و اما جاه: و هو قوله‌ «يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ» زيرا اگر به حقانيت حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله مقرّ بودند هر آينه ملزم بودند

ج5، ص 75

به متابعت او، در اين صورت حكم آنها باطل و احترام آنها زائل مى‌شد، بدين سبب مبالغه مى‌كردند در منع از اتباع آن حضرت و القاء شبهات و اقدام به مكر و خدعه براى سدّ مردم از طريق حق و صراط مستقيم:

در كافى: عن عماد بن بشير قال سمعت ابا عبد اللّه عليه السّلام يقول ما ذئبان ضارّيان فى غنم قد فارقها رعاؤها احدهما فى اوّلها و الاخر فى آخرها بافسد فيها من حبّ المال فى دين المسلم «المؤمن» خ ل.

فرمود حضرت صادق عليه السّلام: دو گرگ درنده در رمه گوسفندى كه شبانان آن نباشند يكى از گرگها در اول رمه و ديگرى در آخر، فسادشان شديدتر نيست از حب مال و جاه در دين مسلمانان.

حاصل آنكه: ضرر مال و جاه در دين مسلم، عظيم‌تر است از دو گرگ درنده در گله گوسفندى كه شبان آن نباشد، زيرا با بودن آن هر آينه منع نمايد هر قدر كه تواند.

تنبيه- غرض آيه شريفه منع مسلمانان است از مصاحبت و مجالست طالبين مال و جاه و تهديد بر آن، و حديث شريف هم تحذير است از طلب مال و جاه و شرف.

بعد از آن توعيد فرمايد صاحبان گنج مال را:

وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ: و آن كسانى كه جمع، و گنج مى‌كنند طلا و نقره را. وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللَّهِ‌: و انفاق ننمايند در راه خدا.

نزد اكثر مفسرين مراد زكات مال است، چنانچه از عبد اللّه عمرو ابن عباس و ضحاك و شعبى بلكه اجماع است به اينكه هر مالى كه زكات آن را داده باشند گنج نيست، اگرچه زير زمين باشد. و هر مالى كه زكات آن ادا نشده گنج است اگرچه روى زمين باشد. نزد جابر بن عبد اللّه انصارى هر مالى كه زكات آن ادا شده گنج نباشد، و شرّ آن به سبب زكات خارج شود. عمار ياسر گويد: قوم عيسى عليه السّلام مائده خواستند، چون عطا فرمود كافر شدند. و قوم صالح طلب ناقه كردند، چون مرحمت نمود كفران ورزيدند. شما را نهى فرمود از گنج طلا و نقره، و شما گنج مى‌كنيد. مردى گفت: ما گنج نكنيم عمار

ج5، ص 76

گفت: بلى، براى آن جنگ و يكديگر را مى‌كشيد.

الشيخ فى اماليه باسناده. قال قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله لمّا نزلت هذه الاية: «وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ- الاية» كلّ مال يؤدّى زكاته فليس بكنز و ان كان تحت سبع ارضين و كلّ مال لا يؤدّى زكاته فهو كنز و ان كان فوق الارض.

شيخ طوسى رحمه اللّه روايت نموده كه فرمود رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله وقت نزول اين آيه شريفه: هر مالى كه زكات آن داده شود گنج نيست، گرچه زير طبقه هفتم زمين باشد. و هر مالى كه زكات آن ادا نشده گنج است، اگرچه روى زمين باشد.

حاصل آنكه كسانى كه زكات مال را ندهند، فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ‌: پس بشارت بده آنها را به عذابى دردناك.

لطيفه- استعمال بشارت در مقام انذار به جهت اهانت و توبيخ است، چنانچه در عرف نسبت به توعيد كسى گويند تحيت او زدن، و اكرام او فحش باشد، و در موقع تنبيه گويند: غذائى براى او مهيا شده كه يك وجب روغن دارد. و ايضا بشارت عبارت است از خبرى كه مؤثر در قلب و به سبب آن تغيير كند وجه بشره، و اين شامل است هر چه را كه تغيير دهد بشره را بواسطه فرح باشد يا به سبب غم. در مجمع: ابو الجعد روايت نموده: چون اين آيه نازل شد.

قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تبّا للذّهب تبّا للفضّة حضرت سه مرتبه فرمود: ملازم بدارد خسران را براى طلا و نقره. اصحاب پيغمبر را گران‌آمد، عمر سؤال نمود: يا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله، چه مال را سرمايه قرار دهيم؟ فقال صلّى اللّه عليه و آله لسانا ذاكرا و قلبا شاكرا و زوجة مؤمنة تعين احدكم على دينه. فرمود: زبانى مشغول به ذكر الهى، و قلبى شاكر به نعم سبحانى، و زن مؤمنه كه معين شما باشد در دين.

نكات ادبيه- «وَ لا يُنْفِقُونَها» افراد ضمير نه تثنيه به سه وجه است: 1- راجع به معنى كه كنوز و اموال و اعيان، طلا و نقره باشد، زيرا طلا و نقره‌هاى بسيار در دست مردمان گنجها باشد. دوم- ضمير راجع به زكات و معنى انفاق اخراج‌

ج5، ص 77

باشد، يعنى زكات نمى‌دهند بلكه منع نمايند. پس وعيد تعلق دارد به منع زكات نه جمع مال. سيم- ضمير راجع به فضه و اكتفا شد به يكى و اقرب فضه باشد، يا به سبب زيادتى آن.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ (34) يَوْمَ يُحْمى‌ عَلَيْها فِي نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى‌ بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ (35)

ترجمه‌

اى آنانكه ايمان آورديد همانا بسيارى از علماء يهود و عباد نصارى هر آينه ميخورند مالهاى مردم را بباطل و بازميدارند از راه خدا و آنانكه دفينه مى‌كنند طلا و نقره را و انفاق نمى‌كنند آنرا در راه خدا پس مژده ده آنها را بعذابى دردناك‌

روز كه افروخته شود آنها در آتش جهنم پس داغ كرده شود بآنها پيشانيهاشان و پهلوهاشان و پشتهاشان اينست آنچه دفينه كرديد براى خودتان پس بچشيد آنچه را كه بوديد دفينه ميكرديد.

تفسير

احبار جمع حبر بمعنى عالم است و در علماء يهود استعمال ميشود و رهبان جمع راهب بمعنى عابد است و در روحانيون نصارى شايع شده و بسيارى از اين دو فرقه از رشوه در احكام و وساطت‌هاى بيجا و تخفيف شرايع و امثال اينها ارتزاق مينمايند و مانع ميشوند از آنكه مردم عوام از اين دو ملت قبول اسلام نمايند چون اسلام مردم بر ضرر دنيوى آنها تمام ميشود و غالبا منافع ساليانه آنها كه از طرق حرام بدست آورده اند زائد بر مخارج آنها است لذا ذخيره مينمايند و همچنين مسلمانانيكه انفاق نميكنند از اموال خود مقدار واجب را از زكوة و خمس و ساير مصارف واجبه و ذخيره و دفينه‌

جلد 2 صفحه 577

مينمايند طلا و نقره را بايد آنها را بشارت داد بعذاب دردناك و لفظ بشارت كه مراد از آن اخبار است براى طعنه بآنها است كه انتظار خير از آنمال داشتند و ضمير در لا ينفقونها راجع بكنوز است كه از يكنزون مستفاد ميشود و روز عذاب قيامت است كه پولهاى طلا و نقره ذخيره شده را در آتش جهنم داغ مى‌كنند و بر پيشانى‌هاى گره زده بر روى فقير و مستحق و بر پهلوهاى منحرف از آنها و پشتهائى كه بايشان نموده‌اند مى‌نهند و ميگويند اينها همانست كه براى خودتان ذخيره نموده بوديد در دنيا بچشيد لذّت آنها را در امالى از پيغمبر (ص) روايت نموده كه چون اين آيه نازل شد فرمود هر مالى كه زكوة آن داده شده است كنز نيست اگر چه زير زمين باشد و هر مالى كه زكوة آن داده نشده است كنز است اگر چه روى زمين باشد و در بعضى از روايات بدو هزار درهم و در بعضى بچهار هزار تقدير شده و شايد تفاوت بحسب حال اشخاص و بلاد و ازمان باشد و اللّه اعلم ..

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا إِن‌َّ كَثِيراً مِن‌َ الأَحبارِ وَ الرُّهبان‌ِ لَيَأكُلُون‌َ أَموال‌َ النّاس‌ِ بِالباطِل‌ِ وَ يَصُدُّون‌َ عَن‌ سَبِيل‌ِ اللّه‌ِ وَ الَّذِين‌َ يَكنِزُون‌َ الذَّهَب‌َ وَ الفِضَّةَ وَ لا يُنفِقُونَها فِي‌ سَبِيل‌ِ اللّه‌ِ فَبَشِّرهُم‌ بِعَذاب‌ٍ أَلِيم‌ٍ (34)

اي‌ كساني‌ ‌که‌ ايمان‌ آورده‌ايد بدانيد ‌که‌ بسيار ‌از‌ علماء يهود و نصارا و عبّاد و زهاد ‌آنها‌ ميخورند اموال‌ مردم‌ ‌را‌ و بناحق‌ تصرف‌ ميكنند و جلوگيري‌ ميكنند ‌آنها‌

جلد 8 - صفحه 212

‌را‌ ‌از‌ راه‌ خدايي‌ و دين‌ حق‌ اسلامي‌ و كساني‌ ‌که‌ ذخيره‌ ميكنند طلا و نقره‌ ‌را‌ و انفاق‌ ‌در‌ راه‌ ‌خدا‌ و دين‌ حق‌ نميكنند ‌پس‌ بشارت‌ ده‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بعذاب‌ دردناك‌.

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا خطاب‌ بمؤمنين‌ ‌براي‌ تنبّه‌ ‌آنها‌ ‌است‌ ‌که‌ فريب‌ علماء و زهاد اهل‌ كتاب‌ ‌را‌ نخوريد ‌که‌ اينها مقام‌ علميت‌ ‌آنها‌ و عبادت‌ ‌آنها‌ ‌از‌ روي‌ حقيقت‌ و واقعيت‌ نيست‌ بدانند إِن‌َّ كَثِيراً مِن‌َ الأَحبارِ ‌که‌ مراد كهنه‌ يهود و اساقفه‌ نصاري‌ ‌است‌ و الرهبان‌ ‌که‌ مراد كناره‌گيري‌ ‌از‌ آباديها و ‌در‌ بيابانها و كوه‌ها ديري‌ و مركزي‌ اختيار ميكنند بعنوان‌ اينكه‌ ‌ما ميخواهيم‌ فارغ‌ البال‌ مشغول‌ بعبادت‌ باشيم‌ و ‌خود‌ ‌را‌ ‌از‌ اشتغالات‌ دنيوي‌ و معاشرت‌ ‌با‌ اهل‌ دنيا نجات‌ دهيم‌، و تعبير بكثير ‌براي‌ اينست‌ ‌که‌ ممكن‌ ‌است‌ ‌در‌ افراد نادره‌ ‌از‌ ‌آنها‌ يك‌ حقيقت‌ و واقعيتي‌ ‌باشد‌.

لَيَأكُلُون‌َ أَموال‌َ النّاس‌ِ مراد عوام‌ و جهال‌ و فسّاق‌ يهود و نصاري‌ ‌است‌ بالباطل‌ ‌ يا ‌ بعنوان‌ رشوه‌ ‌در‌ حكم‌ ‌ يا ‌ بعنوان‌ گناه‌ بخشان‌ ‌ يا ‌ ‌به‌ عنوان‌ ذبيحه‌ و امثال‌ اينها ‌که‌ ‌اگر‌ ‌با‌ ‌آنها‌ اندك‌ معاشرتي‌ داشته‌ باشيد مي‌بينيد ‌که‌ ثروت‌ و مكنت‌ اينها ‌از‌ تمام‌ طبقات‌ ‌آنها‌ بيشتر و احترام‌ ‌آنها‌ زيادتر ‌است‌.

وَ يَصُدُّون‌َ عَن‌ سَبِيل‌ِ اللّه‌ِ بشاراتي‌ ‌که‌ ‌در‌ كتب‌ ‌آنها‌ ‌است‌ ‌بر‌ عوام‌ مخفي‌ ميكنند و ‌اگر‌ برخوردي‌ كردند عوام‌ توجيه‌ ميكنند و ميگويند ‌آن‌ نبي‌ موعود هنوز نيامده‌ و بايد ‌از‌ بني‌ اسرائيل‌ ‌باشد‌ و ‌در‌ آخر الزمان‌ ميآيد و نميگذارند مردم‌ بيايند و حقايق‌ اسلام‌ ‌را‌ درك‌ كنند و سعادت‌مند شوند.

وَ الَّذِين‌َ يَكنِزُون‌َ الذَّهَب‌َ وَ الفِضَّةَ سپس‌ خداوند بنحو عموم‌ ‌که‌ اختصاص‌ باحبار و رهبان‌ نداشته‌ ‌باشد‌ و شامل‌ جميع‌ طبقات‌ ‌از‌ مشركين‌ و كفار و مسلمين‌ شود ميفرمايد كساني‌ ‌که‌ جمع‌آوري‌ مال‌ دنيا ميكنند بخصوص‌ ‌از‌ طرق‌ ‌غير‌ مشروعه‌ و تعبير بكنز و ذهب‌ و فضه‌ ‌از‌ باب‌ مثال‌ ‌است‌ چون‌ سابقا پول‌ رواج‌ طلا و نقره‌ بوده‌

جلد 8 - صفحه 213

و ‌از‌ خوف‌ سرقت‌ و عدم‌ امنيت‌ زير خاك‌ ميكردند و الا شامل‌ اسكناس‌ و چك‌ و سپرده‌ ببانكها ميشود و ‌لو‌ بتنقيح‌ مناط قطعي‌.

وَ لا يُنفِقُونَها فِي‌ سَبِيل‌ِ اللّه‌ِ شامل‌ انفاقات‌ واجبه‌ مثل‌ زكاة و خمس‌ و كفّارات‌ و نذور و ديات‌ و ديون‌ و حج‌ و وصايا و امثال‌ اينها، و مندوبه‌ مثل‌ صله‌ رحم‌ و دست‌گيري‌ ‌از‌ فقراء و مساكين‌ و شعائر اسلامي‌ و حفظ نفوس‌ مسلمين‌ و اعلاء كلمه‌ اسلام‌ و صرف‌ جهاد ‌في‌ سبيل‌ اللّه‌ و امثال‌ اينها ‌که‌ بسا واجب‌ ميشود فَبَشِّرهُم‌ بِعَذاب‌ٍ أَلِيم‌ٍ تعبير ببشارت‌ ‌با‌ اينكه‌ مناسب‌ ‌بود‌ بفرمايد فانذرهم‌ يك‌ نوع‌ سرزنش‌ ‌است‌ چنانچه‌ ‌در‌ تعبيرات‌ عرفي‌ بسيار ‌است‌ و مكرر گفته‌ايم‌

]

اشاره

(آیه 34)- کنز ممنوع است! در آیات گذشته سخن از اعمال شرک آمیز یهود و نصاری بود که برای دانشمندان خود یک نوع الوهیت قائل بودند، در این آیه می‌گوید: آنها نه تنها مقام الوهیت را ندارند بلکه صلاحیت رهبری خلق را نیز دارا نیستند، بهترین گواه این سخن خلافکاریهای گوناگون آنهاست، روی سخن را به مسلمانان کرده، می‌گوید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بسیاری از علمای اهل کتاب و راهبان، اموال مردم را به باطل می‌خورند، و خلق را از راه خالق باز می‌دارند» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ).

آنها به صورتهای مختلفی اموال مردم را بدون مجوز و از طریق باطل می‌خورند.

ج2، ص199

یکی این که: حقایق تعلیمات آیین مسیح (ع) و موسی (ع) را کتمام می‌کردند تا مردم به آیین جدید (آیین اسلام) نگروند و منافع آنها به خطر نیفتد و هدایایشان قطع نشود.

و دیگر این که: با گرفتن «رشوه» از مردم حق را باطل و باطل را حق می‌کردند و به نفع زورمندان و اقویا حکم باطل می‌دادند.

یکی دیگر از طرق نامشروع درآمدشان این بود که به نام «بهشت فروشی» و یا «گناه بخشی» مبالغ هنگفتی از مردم می‌گرفتند.

و اما جلوگیری کردنشان از راه خدا روشن است زیرا آیات الهی را تحریف می‌کردند و یا به خاطر حفظ منافع خویش مکتوم می‌داشتند.

سپس قرآن به تناسب بحث دنیاپرستی پیشوایان یهود و نصاری به ذکر یک قانون کلی در مورد ثروت اندوزان پرداخته، می‌گوید: «و کسانی که طلا و نقره را جمع‌آوری و گنجینه و پنهان می‌کنند و در راه خدا انفاق نمی‌نمایند آنها را به عذاب دردناکی بشارت ده» (وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ).

آیه فوق صریحا ثروت‌اندوزی و گنجینه سازی اموال را تحریم کرده است و به مسلمانان دستور می‌دهد که اموال خویش را در راه خدا، و در طریق بهره‌گیری بندگان خدا به کار اندازند، و از اندوختن و ذخیره کردن و خارج ساختن آنها از گردش معاملات به شدت بپرهیزند، در غیر این صورت باید منتظر عذاب دردناکی باشند.

این عذاب دردناک تنها کیفر شدید روز رستاخیز نیست بلکه مجازاتهای سخت این دنیا را که بر اثر به هم خوردن موازنه اقتصادی و پیدایش اختلافات طبقاتی دامان فقیر و غنی را می‌گیرد نیز شامل می‌شود.

جمع ثروت تا چه اندازه «کنز» محسوب می‌شود؟

طبق بسیاری از روایات آنچه واجب است، پرداختن زکات سالانه است و نه غیر آن. بنابراین هرگاه انسان اموالی را جمع‌آوری کند و هر سال مرتبا مالیات اسلامی آن یعنی زکات را بپردازد مشمول آیه فوق نخواهد بود.

ج2، ص200

از جمله در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می‌خوانیم: هنگامی که آیه فوق نازل شد کار بر مسلمانان مشکل گردید و گفتند: با این حکم هیچ یک از ما نمی‌تواند چیزی برای فرزندان خود ذخیره کند و آینده آنها را تأمین نماید ... سر انجام از پیامبر سؤال کردند، پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «خداوند زکات را واجب نکرده است مگر به خاطر این که باقیمانده اموال شما برای شما پاک و پاکیزه باشد، لذا قانون ارث را در باره اموالی که بعد از شما می‌ماند قرار داده است» یعنی اگر گردآوری مال بکلی ممنوع بود قانون ارث موضوع نداشت.

ولی روایات دیگری در منابع اسلامی مشاهده می‌کنیم که مضمون آن با تفسیر فوق ظاهرا و در بدو نظر سازگار نیست، از جمله از علی علیه السّلام نقل شده که فرمود:

«هرچه از چهار هزار (درهم)- که ظاهرا اشاره به مخارج یک سال است- بیشتر باشد «کنز» است خواه زکاتش را بپردازند یا نه، و آنچه کمتر از آن باشد نفقه و هزینه زندگی محسوب می‌شود، بنابراین ثروت اندوزان را به عذاب دردناک بشارت ده».

از بررسی مجموع احادیث به ضمیمه خود آیه می‌توان چنین نتیجه گرفت که در شرایط عادی و معمولی یعنی در مواقعی که جامعه در وضع ناگوار و خطرناکی نیست و مردم از زندگانی عادی بهره‌مندند پرداختن زکات کافی است و باقیمانده کنز محسوب نمی‌شود.

و اما در مواقع فوق العاده و هنگامی که حفظ مصالح جامعه اسلامی ایجاب کند حکومت اسلامی می‌تواند محدودیتی برای جمع‌آوری اموال قائل شود و یا بکلی همه اندوخته‌ها و ذخیره‌های مردم را برای حفظ موجودیت جامعه اسلامی مطالبه کند.